Գրականություն 9րդ դասարան

Վահան Տերյան

Ծնվել է Ախալքալաքի Գանձա գյուղում՝ հոգևորականի ընտանիքում։ 1897 թվականին Տերյանը մեկնում է Թիֆլիս, ուր սովորում էին այդ ժամանակ իր ավագ եղբայրները։ Եղբայրների մոտ ապագա բանաստեղծը սովորում է ռուսերեն ու պատրաստվում ընդունվելու Մոսկվայի Լազարյան ճեմարան։ 1899 թվականին Տերյանը ընդունվում է Լազարյան ճեմարան,  Ավարտում է Լազարյան ճեմարանը 1906 թվականին, այնուհետև ընդունվում Մոսկվայի պետական համալսարան, որից կարճ ժամանակ հետո ձերբակալվում է հեղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։եղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։

1908 թվականին Թիֆլիսում լույս է տեսնում Տերյանի ստեղծագործությունների «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն

Ապրելուց քաղցր է մեռնել քեզ համար

Ապրելուց քաղցր է մեռնել քեզ համար,
Զգալ, որ դու կաս և լինել հեռու.
Երկրպագել քեզ առանց սիրվելու,
Երազել միշտ քեզ — լինել քեզ օտար…
Ստվերըդ փնտրել ամեն տեղ, ուր խենթ
Հոգին կարող է թռիչքով չափել.
Անանց կարոտում անվերջ տառապել
Եվ լինել քեզնից բաժանված հավետ…
Ու գերեզմանում սև հողերի տակ
Եվ ոչ մի հուշով սիրտըդ չըտանջել,
Զգալ, որ անցար, և քեզ չըկանչել,
Ու չըխռովել բերկրանքըդ հստակ…
1908


Ես սիրում եմ քո մեղավոր աչքերը խոր,
Գիշերի պես խորհրդավոր.
Քո մեղավոր, խորհրդավոր աչքերը մութ,
Որպես թովիչ իրիկնամուտ։
Քո աչքերի անծայր ծովում մեղքն է դողում,
Որպես գարնան մթնշաղում։
Քո աչքերում կա մի քնքուշ բախտի վերհուշ,
Արբեցումի ոսկե մշուշ։
Մոլորվածին անխոս կանչող փարոսի շող,
Քո աչքերը հոգի տանջող։
Ես սիրում եմ գգվող-անգութ աչքերըդ մութ,
Որպես գարնան իրիկնամուտ։
1904-1905

Հրանտ Մաթևոսյան

Կենսագրություն

Ծնվել է Թումանյանի շրջանի Ահնիձոր գյուղում։ Սովորել է գյուղի դպրոցում, ապա կրթությունը շարունակել է Կիրովականի մանկավարժական ուսումնարանում։ 1952 թվականից տեղափոխվել է Երևան։ 1955-1958 թվականներին աշխատել է որպես լինոտիպիստ Երևանի N2 տպարանում։ 1958-1962 թվականներին սովորել է Երևանի Խաչատուր Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտի պատմալեզվագրական ֆակուլտետում և ուսմանը զուգահեռ որպես սրբագրիչ աշխատել է «Սովետական գրականություն» ամսագրում ու Գրական թերթում։

Գրական ասպարեզ է իջել 1961 թվականին լայն արձագանք գտած «Ահնիձոր» ակնարկով։ Պատմվածքների առաջին ժողովածուն՝ «Օգոստոս»-ը, լույս է տեսել 1967 թ.։ ՍՍՀՄ գրողների միության անդամ 1964 թվականից։ 1996-2000 թվականներին նախագահել է Հայաստանի գրողների միությունը։ Ստեղծագործությունները թարգմանվել և հրապարակվել են ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն,, մոլդովերեն, , վրացերեն, , ուկրաիներեն, և այլ լեզուներով։ Ունի դուստր և որդի։

Մաթևոսյանի հետագա ամբողջ ստեղծագործությունը կապված է գյուղի և գյուղացու հետ։Նրա առաջին գործը՝ «Ահնիձոր» ակնարկը, որտեղ արծարծել է կենսական կարևոր խնդիրներ, տպագրվել է 1961 թ-ին: Անդրանիկ ժողովածուն՝ «Օգոստոսը», լույս է տեսել 1967 թ-ին: Շարունակելով հայ գրականության համար ավանդական դարձած գյուղի թեման՝ ինչպես առաջին, այնպես էլ երկրորդ («Ծառերը», 1978 թ.) ժողովածուների վիպակներում («Մենք ենք, մեր սարերը», «Կենդանին ու մեռյալը», «Ծառերը», «Աշնան արև» և այլն) ու պատմվածքներում գրողը ներկայացել է նոր ասելիքով և ոճով. նա հայրենի հողը համարում է ոչ միայն կեցության, այլև բարոյական մնայուն արժեքների, սերնդակցական հաստատուն կապերի, հայրենիքի ըմբռնման հիմք ու հենարան:

«Նովել» 

Նովելները ծավալով փոքր գործեր են ,դեպքերի նկարագրությունը շատ սեղմ է ։ Նորավեպում գործողությունը զարգանում է արագ և ունենում է անսպասելի և հանկարծակի ավարտ ։ Հայ գրողներից գրել են ՝ Գ.Զոհրապը, Նար-Դոսը , Ստեփան Զորյանը և այլն :

Պոեմ 

Պոեմը չափածո ամենախոշոր տեսակն է ,կան ծավալուն պոեմներ , որոնք կոչվում են ՎԻՊԵՐԳ։ Պոեմները իրենց բնույթով լինում են 3 տեսակ ՝ պատմողական, քնարական, քնարապատմողական։

1. Պատմողական պոեմները ունեն դիպաշար գործողություն և հերոսներ (Թմկաբերդի առումը ):
2. Քնարական պոեմները չունեն դիպաշար , գործողություն և հերոսներ։ Արտահայտում են գրողի հույզերը ( Գ. Նարեկացու ՝« Մատյան ողբերգության ») 
3. Քնարապատմողական , որն իր մեջ ներառում է և՛ քնարական , և՛ պատմողական պոեմների առանձնահատկությունները ( Հ. Թումանյան -« Անուշը»)
4. F

Պետրոս Դուրյան

Պետրոս Աբրահամի Դուրյան (Զըմպայան) ծնվել է հունիսի 1(մայիսի 20) 1851թ.-ին  Սկյուտար թաղամասում : Վախճանվել է հունվարի 21-ին 20 տարեկանում  Դուրյանը հայ բանաստեղծ է։Պետրոս Դուրյանի իսկական ազգանունը եղել է Զըմպայան, սակայն նա թարգմանել է «զըմպա»-ն և ազգանունը դարձրել Դուրյան:Ինքնակենսագրականում Դուրյանն ասում է, որ «հայրը օրական հաց ճարող, բայց պատվավոր երկաթագործ մ՚ է»։ Հայրը՝ Աբրահամը, եղել է դարբին։Մայրը՝ Արուսյակը, բարեպաշտ կին էր, ձեռքից վայր չէր դնում ձեռագործը կամ գուլպան։Դուրյանը գրել է բանաստեղծություններ ,զբաղվել է հրապարախոսությամբ, կատարել թարգմանություններ:1871 թվականի սկզբներին երևում են բանաստեղծի մահացու հիվանդության՝ թոքախտի աոաջին նշանները։ Սկզբում կյանքով լեցուն պատանին դրան ուշադրություն չէր դարձնում և շարունակում էր ստեղծագործել։ Այդ ժամանակ նա իր բարեկամներին է ուղղել մի երկտող՝ «Մեկ պատառ թուղթերու վրա արցունքոտ տողեր գրեր եմ. անշուշտ բարեկամքս զանոնք պիտի պատվեն և անոնց արև տեսցնեն»։ Նրա լավագույն երգերի մեծ մասը ստեղծվել է հենց նույն թվականի ընթացքում։ «Բանաստեղծ մը մահվանն չը սոսկար,- գրում է նա այղ օրերին,- այն ատեն իրավունք ունեի ցավելու, երբ ամենքն անմահ ըլլային և ես միայն մահկանացու»։

Բայց որքան էլ բանաստեղծը չսարսափեր մահից, դաժան հիվանդությունը կատարում էր իր սև գործը։ Տարվա վերջին Դուրյանն արդեն գամված էր անկողնուն։ Իսկ հաջորդ 1872 թ. հունվարի 21-ի գիշերը բանաստեղծը կնքում է իր մահկանացուն։ Նրա մահից հետո լույս է տեսնում նրա առաջին գիրքը։Դուրյանը Հայ գրականություն|հայ գրականության մեջ ստեղծել է ռոմանտիկական դրամային բնորոշ նմուշներ, հաղթահարել կապանքներին ու պայմանականությունները։ Նրա դրամաները, բացառությամբ Տարագիր ի Սիպերիա և Թատրոն կամ Թշվառների, հեղինակի կենդանության օրոք բեմադրվել են Թանրոն Օսմանիեում և մեծ հաջողություն ունեցել։ Դուրյանը ժանրի ավանդական սկզբունքների հետևորդը չեղավ։ Նա համարձակորեն օգտվեց ստեղծագործական ազատությունից և էական նորամուծություններ կատարեց պատմական դրամայի գեղարվեստական կառուցվածքում։

Դուրյանից մեզ է հասել 39 բանաստեղծություն, որոնցից 26-ը գրված են 1871 թվականին։ 

Հայրենասիրական երգերում,նկարագրելով Հայաստանի ծանր վիճակը, Դուրյանը փրկության ելքը համարում էր լուսավորությունն ու միաբանությունը, կոչ էր անում դիմել ինքնապաշտպանության <<Նոր սև օրեր >>:

Դուրյանի բանաստեղծություններից են ՝

• Առ կույսն
• Առ Մայիս
• Գարնանային կենացս մեջ
• Դրժել
• Երգ մարտին Վարդանանց
• Մանիշակ
• Մանուկն առ խաչ
• Մնաս բարյավ
• Նայվածք մը
• Պետք է մեռնի՜լ
• Սիրել
• Սիրեցե՛ք զ՚միմյանս
• Սիրեցի քեզ
• Սև՜, սև՜
• Վիշտք հայուն
• Տրտունջք:    Եվ այլն:

Նա թարգմնաությունները թարգմանվել են ֆրանսերեն,ռուսերեն,անգլերեն,գերմաներեն,հունարեն,թուրքերեն,իտալերեն :

Դուրյանի բանաստեղծություններից 

Դրժել

Փունջ մը կնճիռ, բույլ մը կայծակ,
Դըժոխք մ՚անեծք խոցեց հոգյակս։

Ես ուզեցի պաշտել ըզնե,
Սիրել ժպիտքն՝ փըթիթք անհուն,
Սիրել աստղերն սև աչերուն
Եվ այն խոկումն, որ մըթագնե
Պայծառ ճակատը՝ այն ամպըն է
Որ կըշպարե դեմքը լուսնույն։

Գիշեր մը սուգ, անդունդ մ՚հառաչ՝
Հուզեց ներա հոգին ու լանջ։

Ես ուզեցի միշտ քովն ըլլալ,
Մըտիկ ընել թնդյուն սրտին,
Շնչել, խմել ներա հոգին,
Եվ շոշափել լոկ ձյունափայլ
Ծոծորակին վըրա ծալ–ծալ
Թափող վարսից ալյակք ծըփին։

Սիրել

Բույլ մը նայվածք, փունջ մը ժպիտ,
Քուրա մը խոսք դյութեց իմ սիրտ։

Ես ուզեցի լուռ մենանալ,
Սիրել փըթիթք՝ խորշեր թավուտ,
Սիրել կայծերն երկնի կապույտ,
Առտըվան շաղն, իրիկվան բալ,
Ճակատագրիս սև գիծ կարդալ,
Խոկալ, սուզիլ, ըզմայլիլ սուտ։

Ո՜հ, խուրձ մը վարս, եդեմ մը շունչ՝
Շրջազգեստ մը շրջեց իմ շուրջ։

Ես ուզեցի լոկ ու մինակ
Սրտակցիլ ջինջ վըտակին հետ,
Հիշատակի չունի նա հետ,
Սիրտ մորո մինչ սուզիմ հատակ,
Գտնեմ զիս հոն տժգույն, հստակ,
Գաղտնիք մը ունի-այն՝ անթիվ վետ։

ԼճակԻնչո՞ւ ապշած ես, Լըճա’կ,
ՈՒ չեն խայտար քու ալյակք,
Միթե հայլվույդ մեջ անձկավ
Գեղուհի՞ մը նայեցավ:

Եվ կամ միթե կըզմայլի՞ն
Ալյակքդ երկնի կապույտին,
Եվ այն ամպոց լուսափթիթ,
Որք նըմանին փրփուրիդ:

Մելամաղձոտ Լըճա’կ իմ,
Քեզ հետ ըլլանք մըտերիմ,
Սիրեմ քեզի պես ես ալ
Գրավիլ, լռել ու խոկալ:

Որքան ունիս դու ալի,
Ճակատս այնքան խոկ ունի,
Որքան ունիս դու փրփուր,
Սիրտս այնքան խոց ունի բյուր:

Այլ եթե գոգդ ալ թափին
Բույլքն աստեղաց երկնքին,
Նըմանիլ չե’ս կրնար դուն
Հոգվույս` որ է բոց անհո՛ւն:

Հոդ աստղերը չեն մեռնիր,
Ծաղիկներն հոդ չե’ն թոռմիր,
Ամպերը չեն թրջեր հոդ,
Երբ խաղաղ եք դու և օդ:

Լըճա’կ, դո’ւ ես թագուհիս,
Զի թ’հովե մ’ալ խորշոմիս,
Դարձյալ խորքիդ մեջ խըռով
Զիս կը պահես դողդղալով:

Շատերը զիս մերժեցին,
«Քնար մ’ունի սոսկ» — ըսին.
Մին` «դողդոջ է, գույն չունի» —
Մյուսն ալ ըսավ. — «Կը մեռնի՛»:

Ոչ ոք ըսավ. — «Հե՛ք տղա,
Արդյոք ինչո՞ւ կը մըխա,
Թերևս ըլլա գեղանի,
Թե որ սիրեմ, չը մեռնի»:

Ոչ ոք ըսավ` — «Սա տըղին
Պատռե’նք սիրտը տըրտմագին,
Նայինք ինչե՛ր գրված կան…»
— Հոն հրդեհ կա, ո’չ մատյան:

Հոն կա մոխի՛ր… հիշատա՛կ…
Ալյակքդ հուզի՛ն թող, լըճա’կ,
Զի քու խորքիդ մեջ անձկավ,
Հուսահատ մը նայեցավ…

ԴՈՒՐՅԱՆԻ ՎԵՐՋԻՆ ԵՐԱԶԸ

Պահպանվել են վկայություններ Պետրոս Դուրյանի վերջին երազի մասին, որ նա տեսել է 1872 թ. հունվարի 21-ին` իր մահից երեք օր առաջ: «Այդ աղետալի գիշերեն երեք օր առաջ երազ մը կը տեսնի: Երեք քահանաներ կերևան իրեն, որոնք զինքը հարսանիքի կը հրավիրեն: Ու մահվան անկողնին մեջ, հիվանդը տխուր ժպիտով մը կը մեկնե այդ հարսանիքը, որ «վերը պիտի կատարվի»: Տարօրինակ զուգադիպությամբ մը իր հուղարկավորությանը երեք քահանաներ ներկա կը գտնվին»:
Իսկ Դուրյանի կրտսեր եղբայրը` Միհրանը բանաստեղծի մահվան գիշերն այսպիսի երազն է տեսնում. «…Կը տեսնե Պետրոսը, որ իր պարսկական շալը ուսերն առած, դանդաղորեն դեպի տուն կուգա: Միհրան քար մը կը նետե անոր ու կըսե. «Ինչու՞ գինովի պես կը քալես»: Եվ ահա Պետրոսը կապուտ աչքերով կնոջ մը կը փոխվի, որ վերմակներու առջև կը երկրպագե»:

 Հովհ. Թումանյան (ընդհ. բնութագիրը 1869-1923թթ)

Թումանյանը ծնվել է 1869 թ. Լոռվա Դսեղ գյուղւոմ,նա իր գրական գործունեությունը սկսել է դեռ վաղ հասակում (10.11):1886 թ. գրել է <<շունն ու կաուն >>հետո գրում է <<Հին օրհնություն >>-ը,,<<գութանի երգը>>,<<մարոն>> և այլն: Նրա գրչին է պատկանում <<Սասունցի Դավիթ >> էպոսի մշակումը,<<թմկաբերդի առումը >>:Պոեմներից ՝ <<Լոռեցի Սաքոն>>,<<Անուշը>> և այլն :Մի շարք քառյակներ ՝ <Իմ հայրենիքը >>,<<Հայոց վերքը>>,<<Գութանի երգը>>:Գրել է մի շարք պատմվածքներ <<Գիքորը >>...:

Խրիմյան Հայրիկ

1.Ծնվել է 1820թ. Վանում, Ապրին 4-ին

2.Սովորել է Վասպուրականի Լիմ և Կտուց անապատների վանական դպրոցներում:

3.1848 -1850 թվաաններն ուսուցչություն է արել Կ.Պոլսի իգական դպրոցներում:

4.1851թ. մեկնել է Կիլիկիա կրթական գործի զարգացմանը նպաստելու համար :

5.1854 թ. ձեռնադրվել է Վարդապետ :

6.1855թ. հունիսից 1856 թ. հունիսը Կ.Պոլսում հրատարակել է <<Արծվի Վասպուրական >>ամսագիրը (1858թ. վերսկսել է նորից հրատարակելը ):

7.1862թ. Կ.Պոլսի հայոց պատրարքարանը նրան է հանձնել հոգևոր առաջնորդի պաշտ.:

8.

 Արտաշես և Արտավազդ

Արտաշեսի մահը

 Արտաշեսը հիվանդացավ ,նրա մահը վրա էր հասնում :Նրա դագաղը ոսկեղեն էր ,գահը և անկողինը բեհեզից և մարմինը պատող պատմուճանը ոսկեթել ,գլուխը թագ դրած ,ոսկյա զենքն առջրը:Գահը շրջապատում էին որդիներն,պաշտոնյաներն,նահապատները:Նրա գերեզմանի մոտ կամավոր մարդիկ էին մահանում:

Արտաշեսը թագավորեց քառասունմեկ տարի:

Սասունցի Դավթի և Մսրա Մելիքի նկարագրությունը

Պատմեմ մի փոքր Դավթի մանկությունից Դավթի ծնունդի ժամանակ նրա  հայրն ու մայրը մահանում են ,և քանի որ նա ծնողներ չուներ ,նրան ուղարկում են Մըսր ՝ Իսմիլ խաթունի մոտ ;Դավիթը միամիտ,ուժեղ,բարի արդարամիտ հերոս է : Մելիքը իշխաններին կանչում է պալատ և խոսում իր իշխանների հետ Դավթի մասին ,նրա իշխաններն ասում են ,որ Դավիթը անխելք է իսկ Մելիքը մտածում է ,որ նա շատ խելացի է :Նրանք պլան են մշակում :Մի սինի ոսկի  են կողմ են դնում մի  կրակ էլ այն կողմը ,և որոշում են Դավթին այդ կրակի և ոսկու արանքում :Դավիթն եկավ և իր ձեռքը պարզեց ոսկուն ,Դավթի ձեռքը տարան կրակի մոտ և մատը վառեց նա և սկսեց լաց լինել :Նրանք հասկացան ,որ Դավիթը միամիտ է :Հետո Ձենով Օհանը երազ է տեսնում թե իբրև Սասնա աստղը խավարում է ,հետո տենում է որ Դավթին են սպանել :Ձենով Օհանը հագավ իր զենք-զրահը և գնաց գոմ ,մոտեցավ սև ձիուն և ասաց .

-. Սև ձի ինձ երբ կտանես Դավթի կռվին : 

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅԿ և ԲԵԼ
Սկսեմ մի փոքր նկարագրել Հայկին : Հայկը մի ուժեղ գանգրահեր մազերով մի  տղա էր ում փորձում էր ընդիմանալ Բելը ,սակայն նկատելով որ Հայկը չէր ենթարկվելու նրան Բելը մի նամակ ուղարկեց Հայկին որտեղ գրված էր.
<<Դու ցուրտ սառնամանիքների մեջ բնակվեցիր ,սակայն տաքացրու քո հպարտ բնավորությունը և ինձ հնազանդվելով խաղաղ ապրիր այնտեղ,որտԵղ կցանկանաս >>:
Հայկը կարդում է նամակը ` մերժում Բելին և հավաքում իր մարդկանց և դուրս գալիս Բելի դեմ իր փոքրաթիվ զորքով : Կռվի ընթացքում Հայկը իր նետով հարվածում է Բելին և բելը տապալվում է :

 Հայկ և Բել 

Հայկ և Բելի մասին եղած առասպելը ստեղծվել է `հնագույն ժամանակներում :Այն հայերի նախնիների մղած կռիվն է հզոր Ասորեստանի դեմ ` իրենց հայրենիքը պաշտպանելու համար :Քաջերի սերունդը քաջեր է ծնում : Այդ քաջերից մեկն էր Հայկը ,որը քաջ նետաձիգ էր ,ով ընդիմանում էր նրանց, ովքեր ձգտում էին իշխել իրեն : Հայկը ընդիմացավ և չցանկացավ ենթարկվել Բելին ,ով տիրապետող է դարձել: Հայկը շինում է մի գյուղ ,որն իր անունով կոչվում է Հայկաշեն : Բելը ` իր որդուն ուղարկում է Հայկի մոտ և պահանջում է ենթարկվել: 

<< Դու ցուրտ սառնամանիքների մեջ բնակվեցիր ,սակայն տաքացրու քո հպարտ բնավորությունը և ինձ հնազանդվելով խաղաղ ապրիր այնտեղ,որտեղ կցանկանաս >>£ 

Հայկը մերժում է ,բռնկվում է պատերազմ :Գանգուր մազերով ,զվարթ աչկերով ,ուղիմ և խոհեմ հսկան ` Հայկը ,հավաքում է իր մարդկանց և դուրս գալիս Բելի դեմ ասելով .

...<<երբ մենք դուրս կգանք Բելի զորքի դեմ ,աշխատեք հասնել այն վայրը ,որտեղ կանգնած է Բելը ,որպեզի կամ մեռնենք ,կամ ցույց տալով մեր մարմնի ուժը հաղթություն ստանանք;

:>>

Կռիվը սաստիկ էր,և երկչոտ Բելը որոշեց ետ քաշվել :ՀԱյկը իմանալով մոտենում է `Բելին պինդ քաշում է նետի աղեղը և երկթևան նետով հարվածում է նրա կրծքին ,գոռոզ Բելը տապալվում է և շունչը փչում : Պատերազմի վայրը Հայկը կոչում է Հայոց ձոր իսկ բլուրը, որի վրա սպանվել է Բելը գերեզմանանք:

  

Հայ գրերի գյուտը

Եդեսիայում նա ստեղծում է հայոց այբուբենը :Եդեսիայից նա գնում է Սամուար և այնտեղ հույն գեղագիր Հռեփանոսի օգնությամբ գծագրում է հայոց նշանագրերը :Մաշտոցը <<Առակաց>> գրքից թարգմանում է հայերեն առաջին նախաասությունը <<Ճանաչել զիմաստություն և զխրատ ,իմանալ զբանս հանճարոյ >>  : Առաքելությունն ավարտված էր և Մաշտոցը աշակերտների հետ վերադառնում է Հայաստան :Հայոց գրերի գյուտը տեղի է ունենում 404-406 թթ.:Նա ստեղծել է այբուբենն բաղկացած 36 տառից :Գրությունն նա ընդունում է ձախից աջ ինչպես հունարենը: 

Մեսրոպ Մաշտոց

Մեսրոպ Մաշտոցը հայոց գրերի ստեղծողն է, հայերեն ինքնուրույն և 

թարգմանական գրականության սկզբնավորողը, հայ գրչության ու 

հայագիր դպրոցի հիմնադիրը, հայերենի առաջին ուսուցիչը: 

Մեսրոպ Մաշտոցը ծնվել է կիսաազնվական Վարդանի ընտանիքում: Ստացել է հունական հիմնավոր կրթություն, տիրապետել է նաև ասորերենին, պարսկերենին, վրացերենին: Մոտ 389 թ-ին հաստատվել է Վաղարշապատում, պաշտոնավարել արքունիքում՝ որպես ատենադպիր ու թարգմանիչ, այնուհետև նվիրվել է ռազմական գործին: 394 թ-ին դարձել է վանական, իր աշակերտների ուղեկցությամբ կատարել է քարոզչական շրջագայություններ տարբեր գավառներում, տարածել քրիստոնեական վարդապետությունը, Աստվածաշունչը բանավոր թարգմանել է հայերեն՝ հասկանալի դարձնելու համար:

Այդ առաքելության ընթացքում նա լրջորեն մտահոգվել է երկրի վիճակով, գիտակցել լեզվի, եկեղեցու, դպրոցի, ավանդույթների և մշակույթի կարևորությունը ժողովրդի ինքնության պահպանման համար. Հայաստանի պարսկական հատվածում (387 թ-ին Հայաստանը բաժանվել էր Պարսկաստանի և Բյուզանդիայի միջև) հետզհետե ուժեղանում էր պարսկերենի ազդեցությունը, իսկ բյուզանդական մասում հունարենը դարձել էր պետական լեզու: Հայ ժողովրդին ձուլման վտանգից փրկելու նպատակով Մաշտոցը կազմել է հրատապ ծրագիր՝ հայերեն թարգմանել քրիստոնեական գրքերը, քարոզչությունն ու արարողություններն անել հայերենով, ստեղծել ինքնուրույն հայերեն գրականություն, ամրացնել երկրի՝ 2 մասի բաժանված հատվածների հոգևոր, լեզվական և մշակութային միասնությունը, որը քաղաքական միասնության հիմք պիտի դառնար երկրի պետական անկախությունը վերականգնելու հնարավորության դեպքում:

Մաշտոցի այս ծրագիրն ընդունել ու խրախուսել են Հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթևը և Վռամշապուհ արքան: Վերջինս, տեղյակ լինելով, որ Ասորիքում Դանիել անունով եպիսկոպոսի մոտ հայերեն նշանագրեր կան, պալատական Վահրիճին ուղարկել է դրանք բերելու: Մաշտոցը որոշ ժամանակ այդ տառերով հայոց լեզու է ուսուցանել իր աշակերտներին, սակայն պարզվել է, որ այդ նշանագրերը բավարար չափով չեն համապատասխանում հայերենի հնչյունական համակարգին: Սահակ Պարթևի երաշխավորությամբ և Վռամշապուհ արքայի հրամանով Մաշտոցն իր մի խումբ աշակերտների հետ ուղևորվել է Ասորիք, եղել Ամիդ, Սամոսատ և Եդեսիա քաղաքներում, հայոց գրի մասին խորհրդակցել է ասորի հոգևորականների հետ, բայց, աջակցություն չստանալով, ինքն է ձեռնամուխ եղել այդ գործին: Մաշտոցի կենսագիր Կորյունի վկայությամբ՝ 405 թ-ին Եդեսիայում «նա իր սուրբ աջով հայրաբար ծնեց նոր ու սքանչելի ծնունդներ՝ հայերեն լեզվի նշանագրեր»:

Մաշտոցն անթերի որոշել է հայերենի բառակազմիչ հնչյունների իրական համակարգը՝ առաջնորդվելով մեկ հնչյունին՝ մեկ տառ սկզբունքով, դասավորել տառերը հունական այբուբենի հերթականությամբ, յուրաքանչյուր տառի տվել անուն (այբ, բեն, գիմ...), թվային արժեք (Ա = 1, Ժ = 10, Ճ = 100, Ռ = 1000...), սահմանել գրության՝ ձախից աջ ուղղությունը: Մաշտոցյան կատարյալ այբուբենին միջնադարում ավելացվել են միայն «օ» և «ֆ» տառերը: 

Գրերն ստեղծելուց հետո Մաշտոցը մեկնել է Սամոսատ, հմուտ գրիչ-գեղագիր Հռոփանոսի օգնությամբ կատարելագործել դրանց գծագրությունը: Նոր տառերն ուսուցանել է իր օգնականներին և այնտեղ հունական կրթություն ստացող հայ պատանիներին, իսկ 2 աշակերտների՝ Հովհան Եկեղեցացու և Հովսեփ Պաղնացու հետ ձեռնարկել է Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանությունը՝ սկսելով Սողոմոնի առակներից: 

406 թ-ին նորաստեղծ գրերով Մաշտոցը վերադարձել է Հայաստան: Նրան մեծ ցնծությամբ են դիմավորել Վաղարշապատ մայրաքաղաքում:

Գրերի գյուտից անմիջապես հետո երկրում ծավալվել է Թարգմանչաց շարժումը, ծաղկել է հայ դպրությունը, հիմնվել են բազմաթիվ դպրոցներ, գրադարաններ, գրչության կենտրոններ: 

Կորյունի վկայությամբ՝ Մաշտոցը նշանագրեր է ստեղծել նաև վրացիների ու աղվանների համար:

Բացի թարգմանական գործերից՝ Մեսրոպ Մաշտոցը գրել է մայրենի լեզվով առաջին հոգևոր բանաստեղծություններն ու երգերը՝ դնելով հոգևոր երգեցողության հիմնաքարը, նաև ճառեր, քնարական բանաստեղծություններ, քարոզներ և ուղերձներ: Մաշտոցի ու նրա աշակերտների գործունեությամբ սկզբնավորվել է հայոց ոսկեդարի (V դար) վիթխարի գրական-մշակութային շարժումը:

Մեսրոպ Մաշտոցը սրբացվել է դեռևս կենդանության օրոք և դասվել Հայ եկեղեցու տոնելի սրբերի կարգը: Տոնացույցում նրա անունը հիշատակվում է 3 շարժական տոներում: Օշականում Մաշտոցի գերեզմանի վրա կառուցված եկեղեցին սրբազան ուխտատեղի է: Սերունդները Մաշտոցին անվանել են Երկրորդ Լուսավորիչ Հայոց, որովհետև Գրիգոր Լուսավորիչը քրիստոնեացրել է հայ ազգը, իսկ Մեսրոպ Մաշտոցն ազգայնացրել է քրիստոնեությունը:

Մեսրոպ Մաշտոցի կյանքի և գործի մասին գրել են նրա աշակերտներ Կորյունն ու Մովսես Խորենացին, միջնադարյան մի շարք մատենագիրներ: Հետագայում նրա մասին գրվել են գիտական աշխատություններ, գեղարվեստական ստեղծագործություններ: 

Մաշտոցի անունով կոչվել են Մատենադարանը, պողոտա և համայնք, ուսումնական հաստատություններ Երևանում, փողոցներ, դպրոցներ՝ ՀՀ-ում և ԼՂՀ-ում, հիմնարկներ ու կազմակերպություններ՝ ՀՀ-ում և Սփյուռքում: 

Սահմանվել են ՀՀ «Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց», Հայ եկեղեցու «Սուրբ Սահակ- Սուրբ Մեսրոպ» շքանշանները: